یادداشتی پیرامون ساز سنتور

سنتور

این نوشته در نظر دارد پیرامون ساز سنتور که هم اکنون در موسیقی ایرانی و اجرای قطعات مختلف نقش ویژه ای دارد پژوهش کوتاهی ارائه دهد.

سنتور به گفته امین شهمیری یکی از سازهای چکشی است که به شکل های گوناگون در اکثر نقاط جهان متداول است.او شکل اولیه آن را به احتمال زیاد از آشوری ها و بابلی ها می داند.(۱)فرامرز پایور درباره قدمت این ساز معتقد است که از نقوش باز مانده می توان پی برد سازی شبیه سنتور نزد آشوری ها معمول بوده است.(۲)

این طور که از پژوهش ها و مقالات مختلف می توان استنباط کرد سنتور سازی قدیمی است که در نقوشی که متعلق به آشوری ها و بابلی ها قبل از میلاد بوده تصویر آن دیده شده است.در کتاب مروج الذهب سنتور جزو سازهای دوره ساسانی نام برده شده است.(۳)کورت زاکس نیز در کتاب تاریخ سازهای موسیقی می نویسد:دالسیمر سازی ایرانی-عراقی است که نام آن سنتیر از اسم یونانی سالتریون گرفته شده است.(۴)به گفته دکتر مهدی فروغ در مقاله آلات موسیقی قدیم ایران و دیگر کشور خاورمیانه سنتوری در ترکیه وجود دارد که آن را سنتور ترکی می نامند و ۱۶۰ سیم دارد و عموما یهودی ها آن را می نوازند و سنتوری دیگر در آن جا معمول می باشد که به آن سنتور فرنگی گویند.

سنتور امروزه به گونه های مختلف در جهان وجود دارد و نواخته می شود.سنتور با لفظ های مختلف از جمله:دالسیمر-پسالتریون-سالتریو-سیمبالوم و ….در جهان به کار می رود.

سنتور سازی ذوزنقه شکل است که با دو مضراب نواخته می شود و گونه ی متداول آن در ایران سنتور ۹ خرک می باشد که ساختار آن به این شکل می باشد:۹ خرک سیم های زرد.۹ خرک سیم های سفید.همچنین سیم های سفید پشت خرک نیز در سنتور مورد استفاده قرار می گیرد. در هر خرک ۴ سیم وجود دارد که در مجموع ۷۲ سیم می شود که به گفته کامبیز روشن روان سازی پردردسر است زیرا سیم های آن باید به طور دقیق کوک شوند و این مشکل عمده نوازندگان این ساز است.(۵)

خرک های این ساز از چوب می باشد و در روی آن ها مفتولی قرار دارد که سیم ها به خرک آسیب نرساند.این ساز در طبقه بندی سازهای ایرانی جزو سازهای مطلق می باشد زیرا خرک ها ثابت بوده و در میان قطعه به صورت تک نوازی امکان تغییر آن وجود ندارد.نوازندگان عیب این ساز را در آن می دانند که قبل از هر قطعه باید آن را کوک کرد و امکان نواختن قطعه دیگری که کوک متفاوتی دارد با آن نیست و باید مجددا آن را کوک نمود.فرامرز پایور در مقاله خود در باب سنتور همین نظر را ارائه می دهد.(البته گاهی این موضوع در قطعات گروهی که کوک آن ها به یکدیگر نزدیک می باشند به عنوان مثال با تغییر مکان یک خرک در زمانی که نوازنده سنتور سکوت دارد قابل حل می باشد اما در قطعات سنتور به طور تک نوازی بسیار مشکل و در اکثر اوقات غیرممکن است).

در بدنه ی سمت چپ ساز سیم گیر وجود دارد و در بدنه ی سمت راست مفتول های بزرگتری به نام گوشی وجود دارند.امروزه سنتور را از ۹ خرک تا ۱۹ خرک در هر طرف می سازند که نوع ۹ خرک متداول ترین آن است.(۶)

سنتور از لحاظ گستره ی صدایی بسیار وسیع می باشد و فابلیت اجرای قطعات با وسعت صدای زیاد را دارد و برای سهولت در اجرای آن سنتور کروماتیک نیز امروزه مورد استفاده نوازندگان قرار می گیرد.

در باب شیوه ی اجرا و تکنیک های اجرایی آن امروزه توسط نوازندگان مختلف سبک های بدیعی وارد سنتور نوازی شده است.برای مثال استاد فقید پرویز مشکاتیان در آثار خود به استفاده بسیار زیاد از واخوان ها و سیم های بم در حین اجرای چهارمضراب ها تاکید می ورزد.(۷)در کتاب ها و قطعات متنوع دیگر نیز به نوعی خاص از اجرای سنتور به همراه صدای همراهی کننده در دست راست و ملودی در دست چپ مانند پیانو تاکید می شود.سیامک آقایی در آثار خود علاوه بر گسترش غنای تکنیکی نوازندگی سنتور در ادامه شیوه استاد مشکاتیان به گسترش استفاده از واخوان ها و همچنین استفاده بسیار ماهرانه از تمام وسعت سنتور و همچنین ایجاد رنگ های بسیار متنوع در سنتور پرداخته است.

رضا مهدوی در مقاله خود با نام (سنتور یک نگاه کلی) سه شیوه اجرایی(سنتی.ملی.مدرن) را مطرح می نماید که مقصود از سنتی:آموزش شفاهی-ملی:آموزش بر پایه نت و مدرن:استفاده از سنتور برای اجرای موسیقی پاپ لایت می باشد.این گستره ی شیوه ی اجرایی این ساز بیانگر توانایی این ساز می باشد که قابلیت خود را در اجرای انواع موسیقی نشان داده است.

سنتور از دوره قاجار با رواج یاقتن موسیقی دستگاهی و کنار گذاشته شدن موسیقی مقامی سازی برای نواختن ردیف موسیقی ایرانی بوده است.هم اکنون ردیف میرزا عبداله برای سنتور.ردیف ابوالحسن صبا.ردیف فرامرز پایور و هم چنین کتاب هایی به غیر از ردیف مانند:آثار پرویز مشکاتیان.چهار مضراب های فرامرز پایور(سی قطعه چهارمضراب-موسیقی مجلسی برای سنتور)و……از جمله آثار اجرایی برای سنتور می باشند.

سنتور از لحاظ تکنیک اجرایی هم بسیار غنی می باشد و از جمله قابلیت آن می توان به (سرعت در نوازندگی-قوت و شدت-صحت صداها-اختلاف بین مضراب چپ و راست-ریز و …)(۸)اشاره کرد و همچنین دارای رنگ های مختلف صدایی می باشد و گاهی برای گرم شدن صدا و استفاده از رنگ خاص صدا و جلوگیری از زنگ سیم با استفاده از نمد روی مضراب ها را می پوشانند.البته این طریقه بین همه نوازندگان رسم نیست و عده ای نیز بدون نمد به اجرای سنتور می پردازند.

از نوازندگان به نام و شهیر سنتور می توان از:حبیب سماع حضور-حبیب سماعی-رضا ورزنده-ابوالحسن صبا-فرامرز پایور-پرویز مشکاتیان-مجید کیانی-سیامک آقایی و …نام برد.